Ýewropa Bileleşigi - Merkezi Aziýa atly 2-nji Ykdysady Forum

2023-nji ýylyň 18-nji we 19-njy maýynda Gazagystanyň Almaty şäherinde geçirilen Ýewropa Bileleşigi-Merkezi Aziýa Ykdysady Forumynyň ikinji ýüzbe-ýüz duşuşygy mynasybetli, Ýewropa Bileleşigi (ÝB) we Merkezi Aziýa (MA) ÝB-MA gatnaşyklarynyň strategiki wajyplygynyň, ähmiýetiniň we intensiwliginiň ýokarlanmagyny goldadylar. Taraplar umumy gymmatlyklara we özara bähbitlere esaslanýan güýçli, köptaraply we geljegi uly hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de ösdürmäge bilelikdäki we üýtgewsiz ygrarlydygyny tassykladylar. Foruma gatnaşyjylar 2021-nji ýylyň 5-nji noýabrynda Gyrgyzystanyň Bişkek şäherinde geçirilen Ilkinji ýzbe-ýüz ÝB-Merkezi Aziýa Ykdysady forumynyň üç sany ileri tutulýan ugurlarynyň durmuşa geçirilişine syn berdiler. Şeýle-de olar iş gurşawyny gowulaşdyrmak, ýaşyl we sanly geçiş, ÝB bilen Merkezi Aziýanyň arasyndaky söwda we ykdysady gatnaşyklara aýratyn üns bermek bilen, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ykdysadyýetini mundan beýläk-de özgertmek üçin bilelikde işlemek isleýändiklerini bellediler. ÝB-niň Merkezi Aziýa strategiýasyna we 2021-nji ýylda ÝB-niň “Global derweze” strategiýasynyň durmuşa geçirilmegine hem-de ÝB-niň ýokary sosial we daşky gurşaw ülňülerine laýyk gelýän ýokary hilli infrastruktura maýa goýumlaryny öňe sürmek baradaky teklibine laýyklykda, taraplar durnukly we ygtybarly arabaglanyşygyň gülläp ösýän we howpsuz Merkezi Aziýanyň umumy maksadyny goldaýandygy barada ylalaşdylar.

Bu maksat bilen taraplar:

• Forumyň ÝB bilen Merkezi Aziýanyň arasyndaky ykdysady gepleşikler üçin sebit platformasy hökmünde forumyň dowam edýän geosyýasy we strategiki ähmiýetini goldadylar.
• Forumyň ykdysady gatnaşyklaryň ýakynlaşmagyna goşant goşýandygyny we Merkezi Aziýa we ÝB ýurtlarynyň ykdysadyýetlerini mundan beýläk-de diwersifikasiýa etmek bilen, içeri we sebitara söwdany höweslendirýändigini, kanunyň hökmürowanlygyny güýçlendirýändigini we inklýuziw hem-de durnukly ösüşi üpjün edýändigini bellediler.
• BMG-nyň Tertipnamasyny we halkara hukugyň ýörelgelerini, hususan-da BMG-e agza ähli ýurtlaryň garaşsyzlygyna, özygtyýarlylygyna we territorial bitewiligine hormat goýmak baradaky üýtgewsiz ygrarlydyklaryny mälim etdiler.

• Tagallalaryň daşky gurşaw we jemgyýetçilik durnuklylygyny ýokarlandyrmaga, söwda päsgelçiliklerini aýyrmaga we inklýuziwi ösdürmäge, bäsdeşlige ukyplylygy ýokarlandyrmaga, iş orunlaryny döretmäge, sebit we dünýä bazarlaryna integrasiýany çaltlaşdyrmaga we işewürler üçin deň derejeli meýdançany üpjün etmelidigine ylalaşdylar. Forumyň ÝB bilen Merkezi Aziýanyň arasyndaky işewürlik, söwda we maýa goýum gatnaşyklaryny ösdürmäge gönükdirilen iş bölegi aýratyn garşylandy.

Ygtybarly we özüne çekiji iş we maýa goýum gurşawyny döretmek meselesinde taraplar:

• ÝB-niň goldawy bilen Ykdysady hyzmatdaşlyk we ösüş guramasy tarapyndan taýýarlanan iş klimat barlaglaryny ara alyp maslahatlaşdylar, şeýle hem Merkezi Aziýada bu ugurda gazanylan üstünlikleri tassykladylar.
• Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ykdysadyýetini döwrebaplaşdyrmak we halkara bazarlarynyň, şol sanda ÝB-niň dünýä bazarlaryna integrasiýasyny gowulandyrmak üçin işewürlik we raýat jemgyýeti bilen ýakyn hyzmatdaşlykda ägirt uly özgertmeleriň amala aşyrylmagynyň ähmiýetine ünsi çekdiler, esasanam salgyt salmak, kanuny ynam we býurokratik gijikdirmeleri azaltmak.
• ÝB-Merkezi Aziýa hyzmatdaşlygynyň sebitiň gülläp ösmegine goşup biljek goşandyny, şol sanda ýokary hilli özgertmelere ep-esli goldaw berip biljek Giňeldilen Hyzmatdaşlyk we Hyzmatdaşlyk Ylalaşyklarynyň üsti bilen goşýan goşandyny makulladylar.
• Bäsleşige ukyplylygy has-da ýokarlandyrmaga, iş gurşawyny gowulandyrmaga we Merkezi Aziýada halkara we sebitara söwdany ösdürmäge gönükdirilen “Ösüş”  geljekde boljak ykdysady ösüş maksatnamasy baradaky meýilnamalaryna üns berdiler.
• Hususy maýa goýumlaryny çekmek üçin innowasion gurallary işjeňleşdirmegiň möhümdigine göz ýetirdiler we şonuň üçin Durnukly ösüş gaznasynyň çäginde hususy pudaga maýa goýumlary we ösüş üçin ÝB kepillik meýilnamalarynyň yglan edilmegini ykrar etdiler.
• Ýewropa maýa goýum bankynyň sebitdäki gatnaşygyny giňeltmek baradaky yglan edilen maksadyny makulladylar. Bu bolsa öz gezeginde ÝB hereketini we Merkezi Aziýa maýa goýumlaryny güýçlendirer, şeýlelik bilen ýerdäki hyzmatdaşlygy gowulandyrar we durnukly aragatnaşyga we ÝB-niň “Global derweze” strategiýasynyň ileri tutulýan ugurlaryna laýyklykda durnukly, klimatyň bitarap ösüş modeline geçmegine itergi berer.

"Ýaşyl" we sanly geçiş meselesinde taraplar:

• Merkezi Aziýada klimatyň üýtgemeginiň netijelerinden doly habarly bolup, hususan-da, gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine maýa goýumlary we durnukly öndürilen elektrik energiýasy bilen sebitara söwdany ösdürmek arkaly nol zyňyndy ykdysadyýetine geçmek üçin syýasaty işläp düzmegiň we kabul etmegiň zerurlygy ykrar etdiler.
• Merkezi Aziýa hyzmatdaşlarynyň gün, ýel we gidroenergetika potensialyndan peýdalanmak baradaky tagallalaryna goldaw bermegi maksat edinýän Suw, Energetika we Klimatyň üýtgemegi boýunça Ýewropa toparynyň sebitleýin başlangyjyna dowamly goldaw bildirdiler.
• Klimatyň üýtgemegi, suwy durnukly dolandyrmak we biodürlüligi gorap saklamak, şol sanda Merkezi Aziýadaky daşky gurşaw töwekgelçiligine garşy taslamalar, şeýle hem Aral deňziniň suwlarynyň ýitmeginiň netijeleri boýunça bilelikdäki işleriň ähmiýetine ünsi çekdiler.
• Sebitdäki energiýa bazarlarynyň durnuklylygyny we durnuklylygyny üpjün etmek we ykdysady ösüşe, şol sanda alternatiw energiýa üpjünçilik ugurlaryny ösdürmek arkaly milli we sebit derejesinde suw we energiýa howpsuzlygyny ýokarlandyrmak üçin Merkezi Aziýa bilen ÝB-niň arasynda gepleşikleri ösdürmäge çagyrdylar. Bu ugurda bilelikdäki sebit maksatnamalarynyň ähmiýetini bellediler.
• Ýewropa Bileleşiginiň sanly birikme boýunça “Topar Ýewropa” başlangyjynyň çäginde sanly bölünişigi ýeňip geçmek we hemra baglanyşyklaryny ornaşdyrmak arkaly ýokary kuwwaty üpjün etmek ugrundaky niýetini makulladylar we bu ugurda hyzmatdaşlygy ösdürmegiň ýollaryny ara alyp maslahatlaşdylar.
• Bu amallary goldamak üçin ýumşak we fiziki infrastruktura çözgütlerini ulanyp, sebitleriň arasynda tehnologiýa geçirişini ýeňilleşdirýän çäreleri ösdürmegiň we kabul etmegiň zerurdygyna göz ýetirdiler.

Söwdany giňeltmek we özara baglanyşyk meselesinde taraplar:

• ÝB bilen Merkezi Aziýanyň arasyndaky söwda gatnaşyklaryny mundan beýläk-de ýeňilleşdirmäge bolan gyzyklanmany, şeýle hem umumylaşdyrylan meýilnama shemasy (GSP) statusy bolan Merkezi Aziýa ýurtlarynyň GSP ileri tutmalaryny ýa-da Durnukly ösüş üçin ýörite saýlawlar ulgamyny ulanmagy dowam etdirmäge bolan gyzyklanmasyny ykrar etdiler. GSP + ÝB bazaryna artykmaç elýeterliligi üpjün edýän, ÝB bilen Merkezi Aziýanyň arasyndaky söwdany ýeňilleşdirýän we durnukly ösüşi we gowy dolandyryşy goldaýan gowy dolandyryş.
• Esasy çig mal bilen hyzmatdaşlygyň mümkinçiliklerini öwrenmek barada ylalaşdylar.
• Akylly, arassa we ygtybarly arabaglanyşyklary ösdürmek üçin “Global derweze” strategiýasynyň bir bölegi hökmünde hökümetleriň arasynda çuňňur hyzmatdaşlygyň zerurdygyny tassykladylar.
• Merkezi Aziýa sebitiniň ulag we üstäşyr mümkinçiligini ösdürmegiň möhümdigini belläp, Ýewropa Bileleşigi tarapyndan maliýeleşdirilýän Ýewropa we Merkezi Aziýanyň arasyndaky Durnukly ulag geçelgeleri boýunça Ýewropanyň Täzeleniş we Ösüş Banky tarapyndan hödürlenýän esasy netijeleriniň hödürlenmegini nygtadylar Gözleg bar bolan infrastrukturany we kadalaşdyryjy gurşawy gowulandyrmak üçin anyk çäreleri görmegiň ýollaryny teklip edýär we jikme-jik gözden geçirmek üçin Okuwyň jemleýji hasabatynyň iýun aýynda çap edilmegine garaşýar.
• Merkezi Sebit görnüşinde ulag akymlarynyň düýpgöter täze arhitekturasyny gurmak üçin Merkezi Aziýada içerki ulag geçelgelerini mundan beýläk-de özgertmäge çagyrdylar we Ýewropanyň döwlet we hususy hyzmatdaşlarynyň maliýe mümkinçiliklerinden işjeň gyzyklanma bilen Merkezi Aziýada ulag infrastrukturasynyň ösüşine maýa goýumlaryny çekmek üçin ýol kartasynda ylalaşmagyň ileri tutulýandygyny belläp geçdiler.
• Taraplar käbir ileri tutulýan ugurlarda gazanylan üstünlikleri yzygiderli gözden geçirmäge razy boldular we indiki ÝB-Merkezi Aziýa forumyny 2025-nji ýylda guramak isleýändiklerini mälim etdiler.